Rối loạn mỡ máu: Nguyên nhân do đâu, điều trị thế nào mới hiệu quả?

Rối loạn mỡ máu là bệnh gì?

Rối loạn mỡ máu (hay còn gọi là rối loạn lipid máu, mỡ máu cao) là sự mất cân bằng của ít nhất một trong các thành phần mỡ máu, bao gồm:

• Tăng cholesterol toàn phần
• Tăng LDL - cholesterol (LDL-c)
• Giảm HDL - cholesterol (HDL-c)
• Tăng Triglycerides

Trong đó, LDL-c được coi là “cholesterol xấu” vì khi dư thừa, chúng làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch. Còn HDL-c được mệnh danh là “cholesterol tốt” vì chúng dọn dẹp cholesterol dư thừa và mang nó trở lại gan. Sau đó, gan sẽ thải cholesterol ra khỏi cơ thể. Lượng HDL-c cao trong mức bình thường giúp giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch và đột quỵ.

LDL-c và HDL-c là 2 loại cholesterol chính trong cơ thể

Theo khảo sát của Viện Dinh dưỡng quốc gia Việt Nam, có tới hơn ¼ dân số trưởng thành của nước ta bị rối loạn mỡ máu, trong đó tỉ lệ này ở dân thành thị lên đến 44.3%. Đáng lo ngại hơn, 71% người bệnh không biết mình mắc bệnh cho đến khi đi khám tổng quát, và hầu hết không biết rõ những biến chứng khôn lường của rối loạn mỡ máu.

Triệu chứng rối loạn mỡ máu & cách chẩn đoán

Rối loạn mỡ máu nguy hiểm ở chỗ: Chúng không có triệu chứng điển hình mà lại diễn tiến âm thầm, cho đến khi xuất hiện biến chứng thì bệnh đã trở nặng.

Nếu phát hiện cơ thể có một trong các dấu hiệu sau, hãy nghi ngờ về nguy cơ gặp biến chứng rối loạn mỡ máu:

• Đau thắt ngực hoặc khó chịu ở vùng ngực. Cơn đau có thể kéo dài từ vài phút đến vài chục phút, thường xuất hiện khi gắng sức và giảm khi nghỉ ngơi.
• Cảm giác đau tức, khó chịu ở những vị trí khác như 2 bên cánh tay, lưng, cổ, hàm, thậm chí ở vùng bụng.
• Khó thở, hoặc có thể đi kèm với tức ngực.
• Một số triệu chứng khác: Vã mồ hôi, đau đầu, buồn nôn, chóng mặt, tê bì chân tay…
• Tê hoặc yếu nửa người hoặc những vị trí khác trên cơ thể, hoặc thay đổi giọng nói thoáng qua hoặc kéo dài.
• Trường hợp đau không điển hình hoặc không đau: Có triệu chứng mệt lả, khó thở, buồn nôn, đau lan ra sau lưng hoặc nguyên hàm.

Để biết chính xác liệu bản thân có bị rối loạn mỡ máu hay không, bạn cần được xét nghiệm 4 chỉ số mỡ máu: Cholesterol toàn phần, LDL-c, HDL-c và Triglyceride. Chỉ cần có 1 trong 4 chỉ số vượt giới hạn bình thường là bạn đã bị rối loạn mỡ máu.

Bảng tiêu chuẩn xác định các chỉ số mỡ máu

Lưu ý: Nên làm xét nghiệm khi đói (cách bữa ăn & đồ uống có năng lượng trước ít nhất 12 giờ). Tần suất xét nghiệm tốt nhất là 6 tháng/lần cho các đối tượng có nguy cơ cao, và 1 năm/lần với người bình thường.

Nguyên nhân gây rối loạn mỡ máu

Rối loạn mỡ máu được bắt nguồn từ 2 nhóm nguyên nhân chính: Nội sinh và ngoại sinh.

• Đường nội sinh (nguyên phát): 

Rối loạn mỡ máu nguyên phát thường liên quan đến yếu tố di truyền làm suy giảm hoạt tính của LDL-Receptor (thụ thể LDL), suy giảm lipoprotein lipase. Bên cạnh đó, từ sau tuổi 30, chức năng của các tế bào trong cơ thể bị suy giảm, chuyển hóa cơ bản giảm cũng làm tăng nguy cơ rối loạn mỡ máu.

Theo các nghiên cứu, có khoảng 80% bệnh nhân rối loạn mỡ máu bắt nguồn từ yếu tố nội sinh.

• Đường ngoại sinh (thứ phát):

Có khoảng 20% người bệnh rối loạn mỡ máu do ngoại sinh, bắt nguồn từ những yếu tố nguy cơ như:

• Chế độ ăn nhiều cholesterol như da, nội tạng động vật (óc, gan…), đồ chiên rán, lòng đỏ trứng, sữa và chế phẩm từ sữa…; hoặc các thức ăn làm tăng cholesterol “xấu” như tinh bột, đồ ngọt.
• Hút thuốc lá, lạm dụng rượu bia
• Lối sống nhiều căng thẳng, stress, thức khuya, ít vận động…
• Sử dụng thuốc điều trị hoặc bị biến chứng từ một số bệnh lý như tiểu đường, suy thận, suy tuyến giáp, bệnh gan…

Đối tượng dễ bị rối loạn mỡ máu

Từ những nguyên nhân đã phân tích phía trên, nhóm đối tượng có nguy cơ rối loạn mỡ máu cao nhất bao gồm:

• Nam/ nữ từ 30 tuổi trở lên, phụ nữ mãn kinh
• Có người thân bị rối loạn mỡ máu
• Người bị các hội chứng chuyển hóa: Thừa cân, béo phì, tiểu đường, hội chứng thận hư, tăng huyết áp, suy tuyến giáp, bệnh gan mãn tính...
• Người ăn nhiều chất béo, tinh bột, đường, thức ăn nhanh…
• Người nghiện thuốc lá, uống nhiều rượu bia…
• Người ít vận động, hay căng thẳng, stress

Rối loạn mỡ máu có nguy hiểm không?

Câu trả lời là rất nguy hiểm. Bởi không chỉ diễn tiến âm thầm, mà rối loạn mỡ máu còn là nguồn gốc của nhiều bệnh lý, đặc biệt là bệnh tim mạch. Dưới đây là quá trình hình thành các bệnh lý từ khi xuất hiện rối loạn mỡ máu:

1. Hình thành mảng xơ vữa

Khi LDL-cholesterol chuyển hóa không hết và bị dư thừa trong máu sẽ di chuyển và chui vào lớp dưới nội mạc. Tại đây, các đại thực bào (chuyển dạng từ các bạch cầu đơn nhân trong dòng máu) sẽ đến và “ăn” các LDL-c và trở thành các tế bào bọt tích đầy mỡ. Theo thời gian, khi các tế bào bọt này quá tải sẽ bị vỡ ra, cholesterol bị đổ ra ngoài, lắng đọng ở bề mặt nội mô và lớp cơ trơn của thành động mạch, tạo thành các mảng xơ vữa.

Ngoài ra, rối loạn mỡ máu cũng gây tổn thương các tế bào nội mạc, làm tăng nguy cơ lắng đọng cholesterol và hình thành mảng vữa xơ trong lòng mạch..

Mảng xơ vữa là tiền đề của tăng huyết áp và các bệnh tim mạch

2. Tăng huyết áp

Khi các mảng xơ vữa hình thành sẽ khiến lòng mạch hẹp lại, thành mạch kém đàn hồi làm tăng sức đề kháng lên lòng mạch máu. Để cung cấp đầy đủ nhu cầu máu, cơ thể có những đáp ứng như tăng nhịp tim, tăng sức co bóp cơ tim, tăng hấp thu giữ nước trong cơ thể... dẫn đến cao huyết áp.

Bên cạnh đó, rối loạn mỡ máu còn làm tăng độ nhớt của máu. Đây cũng là một yếu tố góp phần làm cao huyết áp. Bản thân cao huyết áp lại làm tổn thương nội mô mạch máu, các LDL-c dư thừa trong máu bị oxy hóa dễ dàng xâm nhập và làm nặng hơn tình trạng xơ vữa. Cao huyết áp dễ dẫn đến các bệnh lý tim mạch nguy hiểm, suy thận, tổn thương động mạch mắt gây mù lòa, tai biến mạch máu não...

3. Thiếu máu cục bộ

Mảng xơ vữa làm lòng mạch hẹp lại, khiến lưu lượng máu đi nuôi các cơ quan quan trọng của cơ thể bị suy giảm. Mảng xơ vữa hình thành ở động mạch nuôi cơ quan nào sẽ gây thiếu máu cho cơ quan đó, ví dụ thiếu máu cơ tim, thiếu máu não, thiếu máu ở thận…

4. Nhồi máu

Quá trình nhồi máu có thể xảy ra theo 2 trường hợp:

• Các mảng xơ vữa tiếp tục dày lên theo thời gian và dần dần gây tắc mạch.
• Trong nhiều trường hợp, mảng xơ vữa có thể không phát triển từ từ mà có thể bị nứt, vỡ ra đột ngột và bắt đầu quá trình kết tập tiểu cầu, hình thành cục máu đông. Các cục máu đông có thể hình thành ngay tại mảng xơ vữa bị nứt ra hoặc trôi theo dòng máu tới một động mạch nhỏ hơn, gây tắc đột ngột động mạch, gây nhồi máu.

Quá trình tắc mạch xảy ra ở động mạch vành sẽ gây nhồi máu cơ tim, ở động mạch não sẽ gây nhồi máu não (nhũn não).

Nhồi máu cơ tim là là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở người bệnh tim mạch

5. Xuất huyết

Tăng huyết áp, xơ vữa động mạch, các cục máu đông... sẽ làm tổn thương hoặc phình giãn thành mạch máu, có thể gây vỡ mạch, dẫn đến xuất huyết.

6. Gan nhiễm mỡ

Lượng cholesterol trong máu vượt quá mức cần thiết sẽ khiến gan không xử lý hết, gây mỡ hóa tế bào gan. Khi sự tích luỹ của chất béo trong gan vượt quá 5% trọng lượng của gan sẽ dẫn đến gan nhiễm mỡ.

7. Sỏi mật

Khi cholesterol trong cơ thể gia tăng, nồng độ của chúng trong mật cao, nồng độ muối mật thấp, cộng thêm sự ứ đọng dịch mật, cholesterol sẽ bị kết tủa trong dịch mật hình thành sỏi mật.

Ngoài ra, rối loạn mỡ máu còn khiến một số bệnh lý mạn tính tiến triển nhanh hơn và gây biến chứng nặng nề hơn, điển hình như tiểu đường, béo phì.

Điều trị, phòng ngừa rối loạn mỡ máu như thế nào?

Rối loạn mỡ máu hoàn toàn có thể kiểm soát và chữa khỏi nếu phối hợp đồng bộ các biện pháp sau:

1. Thay đổi lối sống, sinh hoạt

Việc thực hiện các thói quen sinh hoạt dưới đây sẽ có ý nghĩa tích cực trong việc điều chỉnh chỉ số mỡ máu về ngưỡng an toàn.

• Thực hiện chế độ ăn uống khoa học: Ngày 3 bữa của bạn nên theo chế độ “sáng đầy đủ, trưa vừa đủ, tối hạn chế”. Cần giảm ngay các thức ăn nhiều dầu mỡ, giàu cholesterol, các chất bột đường; thay vào đó là tăng cường rau xanh, trái cây và đặc biệt là những thực phẩm giàu chất xơ.

Ăn nhiều thực phẩm giàu chất xơ như yến mạch, táo, chuối, dâu tây, rau xanh… đóng vai trò quan trọng giúp điều hòa mỡ máu

• Bỏ thuốc lá: Trong thuốc lá có 142 “sát thủ không dao”, đe dọa tính mạng con người. Trong đó, nguy hiểm nhất có thể kể đến là nicotin, chất “gây rối” làm mất cân bằng chuyển hóa, khiến mỡ trong máu tăng lên. Nghiên cứu tại New Orleans chứng minh: chỉ cần bạn hút 3-4 điếu thuốc mỗi ngày là có thể làm giảm HDL-c (cholesterol tốt) và tăng tỷ lệ cholesterol “xấu”.
• Không lạm dụng rượu, bia: Rượu, bia có thể làm rối loạn chuyển hóa chất mỡ trong cơ thể và gây ra tình trạng gan nhiễm mỡ. Ngoài ra, chúng còn tác động làm tim đập nhanh, mạch máu co lại, huyết áp tăng và làm cho muối canxi đọng lại ở thành mạch, gây xơ cứng động mạch.
• Tránh áp lực, căng thẳng trong công việc và cuộc sống: Người thường xuyên căng thẳng, buồn rầu trong cuộc sống có nguy cơ rối loạn chất béo cao hơn người có tâm lý thoải mái, lạc quan, vui vẻ. Căng thẳng thường xuyên gây nên sự rối loạn chuyển hóa của các lipoprotein, làm tăng tỷ lệ cholesterol toàn phần, LDL-c và triglyceride, đồng thời giảm tỷ lệ HDL - cholesterol tốt cho cơ thể.
• Tăng cường vận động: Vận động thường xuyên có tác dụng rất tốt trong việc tiêu hao mỡ máu. Tuy nhiên, cần lựa chọn những phương thức vận động nhẹ nhàng như đi bộ, yoga, đi xe đạp chậm,… bởi cơ bắp sẽ sử dụng năng lượng từ quá trình oxy hóa các axit béo, thúc đẩy quá trình tiêu hao mỡ nhanh hơn. Ngược lại, các bài tập mạnh như chạy nhanh, tập tạ, đá bóng,… sẽ làm cơ thể thở nhanh, thở gấp để bù oxy thiếu hụt, thải CO2 nhanh, làm co thắt mạch máu não và cơ tim. Khi đó, cơ thể dùng năng lượng chuyển hóa từ glucozo làm tăng acid lactic, tác động làm ức chế sự phóng thích acid béo tự do và làm giảm sự chuyển hóa mỡ.

2. Sử dụng thuốc điều trị theo chỉ định

Bệnh nhân rối loạn mỡ máu nặng và bệnh nhân có nhiều yếu tố nguy cơ bệnh tim mạch có thể được bác sĩ chỉ định một số thuốc điều trị để đưa các chỉ số cholesterol, triglyceride về ngưỡng bình thường. Hiện nay, các nhóm thuốc điều trị rối loạn mỡ máu bao gồm:

• Nhóm statin: Là nhóm thuốc đầu tay trong điều trị rối loạn mỡ máu, gồm các thuốc như Atorvastatin, Rosuvastatin, Simvastatin, Lovastatin, Pravastatin…
• Nhóm fibrat: Cũng là nhóm thuốc phổ biến bên cạnh statin, có thể dùng riêng lẻ hoặc kết hợp các loại khác. Nhóm này bao gồm các thuốc như: Fenofibrat, Gemfibrozil, Ciprofibrate, Bezafibrate…
• Nhóm niacin: Là loại thuốc thuộc vitamin nhóm B, điển hình có Niaspan.
• Nhóm resin: Bao gồm các thuốc như cholestyramin, colestipol… thường dùng khi phối hợp với statin hoặc không dung nạp với statin.
• Nhóm ức chế hấp thu cholesterol: Tương tự như nhóm niacin và resin, nhóm ức chế hấp thu cholesterol (điển hình như ezetimibe) thường dùng phối hợp với nhóm statin hoặc những người không dung nạp với statin.
• Điều trị thay thế bằng hormone sinh dục nữ estrogen: Thường dùng cho phụ nữ mãn kinh bị rối loạn mỡ máu
• Nhóm acid béo không bão hòa omega-3: Nhóm này thường phối hợp với nhóm fibrate, dùng để điều trị triglycerid cao.

Lưu ý, các loại thuốc trên chỉ sử dụng khi có chỉ định từ bác sĩ, tuyệt đối không tự ý dùng hay thay đổi liều. Trong quá trình sử dụng, bệnh nhân có thể gặp một số tác dụng phụ như rối loạn chức năng gan, tăng men gan, rối loạn tiêu hóa, giảm trí nhớ, đau khớp, yếu cơ…

Trong trường hợp rối loạn mỡ máu nhẹ, bệnh nhân có thể chưa cần dùng các loại thuốc trên mà cần thực hiện thay đổi lối sống, sinh hoạt và kết hợp sử dụng các sản phẩm bổ sung giúp điều hòa mỡ máu một cách an toàn.

3. Bổ sung các hoạt chất thiên nhiên giúp điều hòa mỡ máu

Lối sống lành mạnh kết hợp dinh dưỡng và vận động có vai trò quan trọng trong việc kiểm soát rối loạn mỡ máu. Tuy nhiên, bệnh nhân cần kết hợp thêm các hoạt chất sinh học thiên nhiên có tác dụng tăng hoạt hóa receptor tế bào, giúp kiểm soát mỡ máu một cách an toàn, đặc biệt là đối với bệnh nhân rối loạn mỡ máu do các yếu tố nội sinh.

Các thắc mắc thường gặp về rối loạn mỡ máu

1. Rối loạn mỡ máu có làm tăng nguy cơ mắc Covid-19 và khiến bệnh nhân dễ trở nặng?

Câu trả lời là có! Rối loạn mỡ máu vừa làm tăng nguy cơ nhiễm virus SARS-CoV-2, vừa khiến bệnh nhân dễ trở nặng và tăng nguy cơ tử vong.

Trước tiên, rối loạn lipid máu tạo môi trường thuận lợi để virus SARS-CoV-2 xâm nhập vào cơ thể. Theo nghiên cứu, trong mảng lipid của màng tế bào có chứa thụ thể ACE2 - một loại receptor giúp virus bám vào. Khi cholesterol máu tăng, số mảng lipid và các thụ thể ACE2 này cũng tăng lên, tạo điều kiện thuận lợi để virus xâm nhập. Bên cạnh đó, khi mỡ máu tăng cao, các tinh thể cholesterol hình thành sẽ khiến các mảng xơ vữa trở nên không bền và dễ bị vỡ. Khi các tinh thể cholesterol và LDL oxy hóa được các tế bào hấp thụ, chúng sẽ kích hoạt tăng sản sinh các cytokine tiền viêm, tạo môi trường để SARS-CoV-2 dễ dàng xâm nhập, sao chép, nhân bản và tấn công cơ thể.

Thứ hai, rối loạn mỡ máu cũng khiến bệnh nhân Covid-19 dễ trở nặng và tử vong. Nguyên nhân là khi LDL-c & Triglyceride tăng cao, đồng thời HDL-c giảm thấp sẽ khiến cơ thể dễ bị rối loạn miễn dịch, rối loạn chức năng nội mô, từ đó tăng nguy cơ biến chứng tim mạch. Ngoài ra, một số bệnh nhân Covid-19 có thể gặp biến chứng cục máu đông, nếu kết hợp thêm tình trạng xơ vữa động mạch do rối loạn mỡ máu sẽ tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim, đột quỵ và tử vong.

Một nghiên cứu trên 12.995 bệnh nhân Covid-19 cho thấy, những F0 bị rối loạn mỡ máu có nguy cơ bệnh nghiêm trọng tăng gấp 1.27 lần, nguy cơ tử vong gấp 2.13 lần so với những bệnh nhân không bị rối loạn mỡ máu.

SARS-CoV-2 và rối loạn mỡ máu là bộ đôi khiến người bệnh dễ trở nặng 

2. Người gầy, người trẻ liệu có bị rối loạn mỡ máu?

Rối loạn mỡ máu là bệnh không phân biệt béo gầy, già trẻ. Người gầy, người trẻ hoàn toàn có thể mắc rối loạn lipid máu nếu có chế độ ăn uống không lành mạnh như: ăn nhiều nội tạng động vật, thức ăn nhiều cholesterol, lạm dụng rượu bia, hút nhiều thuốc lá, lười vận động…

Đặc biệt, cholesterol có đến 80% là do cơ thể tự tổng hợp. Nhiều người gầy có chế độ ăn uống khoa học nhưng LDL-Receptor tế bào bị suy yếu, không tiếp nhận cholesterol và chuyển cholesterol vào trong tế bào cho các mô và cơ quan sử dụng thì vẫn có thể bị rối loạn mỡ máu.